Номтын туск тодлвр

Хальмг улсин тууҗин оюни сойлд үлгүр-үзмҗ болсн, ач-иктә нер алдршсн улс олн бәәдг мөн. Гүн ухаһарн, нәрн билгәрн, эрдмәрн ончрад, олна чееҗд батрад, олнд бахмҗ-омг болҗ, нарт дәлкән тууҗд бат орман олад, хальмг улсин нернь туурлад йовсинь негнь – Анатолий Шалхакович Кичиков мөн.

Эн җил Хальмг Таңһч хальмгин нертә номт, багш, урн зокъялын шалһач, бичәч, филолог номин доктор, профессор, Хальмг Таңһчин ачта багш, СССР-ин бичәчнрин ниицәнә гешүн, Хальмг Таңһчин О.И. Городовиковин нертә мөрән лауреат, Хальмг АССР-ин һавъят номт, Төрскән Харсгч Алдр дәәнә ветеран Анатолий Шалхакович Кичиковин 100 җилин өөнинь өргнәр темдглҗәнә.  Кичгә Төлән нериг мана таңһчд болн һазадын орн нутгт номтнрин дундас эс меддг күн уга гиж келхлә, буру болшго.  Анатолий Шалхакович эврәннь номин керг-үүлдвртән 150 шаху келн зүүһин, утх зокъялын, амн зокъялын, угсатни зүүһин, хальмг кел, утх зокъял сурһллһна эв-арһар номин өгүллд, дегтрмүд, сурһллһна дөңцүлмүд барлҗ, хальмгин номин саңд маш ик тәвцән орулсн номт.  Энүнә соньмсҗах шинҗлҗ ухана үүлдврнь маш делгрңгү өргн бәәсмн. Номин бүтәлмүд Әрәсән болн Һазадын орн-нутгт өөдәнәр үнлгдҗ алдршсмн.
Анатолий Шалхакович 1921-гч җилин барс сарин 23-д Баһ Чонса әәмгин Хар-Шарлҗин гидг һазрт өнр өрк-бүлд төрҗ, наснаннь турштд жиңхн эрдмт, номт, төрскн нутгтан, хальмг улстан хәәртә бәәҗ, хальмг келиг, утх зокъялыг, сойлыг өргҗүлҗ-делгрүлхд, хадһлхин төлә әмн-җирһлән зөрүлсн төрскнч.  Хальмг олн-улсин амн урн үгин сувсн болгсн баатрлг дуулвр «Җаңһриг» шинжллһнд кесн көдлмшин ачнь йир ик күцәмҗтә.  Энүнә нилчәр баатрлг дуулвр «Җаңһриг» мана Хальмг Таңһчд болн Нарта делкәд номтнр өргнәр меддг болв гихлә, чик болх. Терүнә дегтрмүднь кесг номтнр моңһл, китд, англь болн нань чигн келнд орчулҗ.  «Сән номтын мергнь дегтринь умшхла, медгдх» гиҗ мана өвкнрин цецн ухана дееҗд хара бишәр келсн үг бәәдг. Кесг номтнр Хальмг һазрт ирҗ,  Анатолий Шалхаковичтә харһад, сүв-селвгнь соңсхар шундг бәәҗ. 1980-гч җилмүдт багшиг Венгрин, Германя, Польшин, Китдин, Моңһлын, Хасгин номтнр үрвр кеҗ, лекцс умшулдг бәәҗ. Йилһән медрлтә номтыг хама одвчн тоомсртаһар күндлдг бәәҗ. Һәәхмҗтә номтын нернь мартгдад уга, сүль кесг җилмүдт бүтәлмүднь шинәс кевлгдҗ, уульнц, гимназь, школ, музей нерәрнь мөңкрҗ. Хальмгин ик сурһуль даңгин кесг керг-үүлдврмүд күцәҗ, номин хургуд давулҗ, соньн материалмуд кевлҗ бәәһә.

Кичгә Төлә хөрн шаху җилдән Хальмгин ик сурһульд хальмг келн бичгин болн дорд үзгин шинҗллтин институтд оютнрт урн үгин билгиг, баатрлг дуулвр Җаңһр цуг халхарнь гүүнәр зааҗ йовсн багшнь негнь. Хальмг келндән ямаран хару бәәснь мадн цугтан багшнртаһан бийснь үзҗ медләвидн. Номтын сурһж йовсн урдк оютнр өдгә цагт хальмг келнә багшнр, седкүлчнр, номтнр болҗ көдләд, багшиннь заасн медрлиг дорас өсч йовх баһчудт зааж йовна.

Анатолий Шалхаковичла би түрүн болҗ 1996-гч жилд хальмг келн бичгин болн сойлын дацңд сурчахдан таньллдлав. Анатолий Шалхакович маднд тиигхд амн үгин зөөриг, баатрлг дуулвр Җаңһрин дасхдг бәәсмн. Мана багш оютнртан эцк, аав мет ик килмҗтә болдг билә. Хальмг кел даслһнд йир чаңһ неквр тәвҗ, үгин утхинь, чинринь уңгднь күргҗ медүлхәр зүткдг бәәсмн. Тиим чаңһ неквр тәвдгнь чик туста бәәснь хөөннь медгдв. Юңгад гихлә, мадн хальмг келән школдан чикәр эс дассн деерән хальмг бичәчнрин үүдәврмүд, тууль-тууҗ, сойл, авц-бәрцән, хуучн цага заңшалан мартж йовлавидн.
Гүн медрлтә багшин нилчәр, энүнә сән үлгүрәр, мадн, оютнрнь арднь орж, сурһулян сәәнәр дассн деерән, ахр келврмүд, шүлгүд бичҗ, урднь меддго саатулын дуд хальмг келәр дуулдг дасувидн. Нег дәкч мадн кесг оютнр энүнә зааҗ өгсн «Бүүвлдә» гидг саатулын дууг багшин төрсн өдртнь өргҗ дуулҗ өгүвидн. Багш теңкән уга, ик гидгәр байрлҗ, маднд ханлтан өргҗ, зүн даһмас мөңгән һарһад, терүгән тоолл угаһар маднд бәрүлҗ өгәд, цә ууцхатн гиҗ мана сурһулиг йөрәвв.

Анатолий Шалхакович чидлән, цаган әрвллго көдлж йовла. Терүнә нилчәр мана дацңд «Җаңһрин кружок» бүрдәгдҗ. Эн кружокин һардач Анатолий Шалхакович бийнь болад, намаг терүнә дарукнь болҗ батлла. Тиим амр биш үүл даалһснь нанд урмд биш, омг үүскәд, бахмҗ һартм бәрүлсн әдллә болла. Долан хонгт хойр дәкч кичәлмүдин хөөн мадн хурдг биләвидн. Кружокин гешүд Бембин Евгений, Бүрүн Евгений, Лиҗин Мингиян, Бадмин Николай, Увшин Санҗ, Абрама Эрдм болн нань чигн көвүд орла. Багш кружокд Җаңһриг яһҗ дуулх, терүнә нуувчин эв-арһиг дасхж, заадг билә. Мадн оютнр нертә җаңһрчнрин Ээлән Овлан, Шавалин Даван, Чован Аран болн нань чигн нертә җаңһрчнрин репертуарнь дасҗ дуулдг биләвидн. Деернь ут дууг, хальмг туульс, 72 худл, яс кемәлһ чееҗлҗ, һол аһулһин, седвин, төрл зүүлин төрмүдин янзыг өргнәр цәәлһҗ маднд медүлдг билә. Багшин нег дәкч келснь эн үгнь: «Йирин эгл күмн күслд хандг уга, ик ухата номтнр медрлд хандг уга» өдгә цаг күртл чееҗдән хадһлҗ бәәнәв. Ямаран төвәр келчксн үг. Багш бийнь медрлдән хандго номт билә.

Төлә багш бийдән чаңһ неквртә бәәҗ, олн җилин туршарт багш болҗ көдләд, ик дамшлтан хоршаһад йовснь мадн кичәлднь сууһад медҗ тодллавидн. Кичәлдән цагтан ирдг, кичәлин хөөн оютнрт ора күртл немр кичәл заадг билә. Зааҗ өгсн лекцсан ик билгтәһәр, соньмҗтаһар умшдг билә, тер цага оютнр багшин кичәлиг төрүц дутадго билә. Багшин амн зокъялын, утх зокъялын, келнә, тууҗин, угсатни зүүһин халхар медрлнь маш сән гүн бәәҗ. Терүнә хурц үгнь, гүн ухан, зааҗ өгсн медрлнь кесг олн шевнрнь мартл уга, седклдән хадһлҗ, нернь мөңкрүлҗ дуудлҗ бәәнә. Ач иктә багшин керг-үүлнь хальмг келн әмтнә сойлын тууҗд бат орман эзлснь маһд уга.

Хальмгин ик сурһулин багш
Лижин Мингиян